|
Jarosław Krzemieniecki
 Uzależnienie
Palenie tytoniu
jest uzależnieniem równie silnym, jak uzależnienie od narkotyków, a czasem
nawet ocenianym jako silniejsze; niektórzy pacjenci, którzy odstawili
alkohol, heroinę czy kokainę twierdzą, że rzucić palenie jest o wiele
trudniej. Uzależnienie od nikotyny powinno być traktowane jako problem
medyczny i leczone tak, jak każda inna choroba: właśnie ono jest główną
przyczyną uniemożliwiającą rzucenie palenia. Prof. W. Zatoński kierujący
badaniami nad zdrowiem Polaków w Centrum Onkologii w Warszawie szacuje,
że prawie 50 proc. palących Polaków jest głęboko biologicznie uzależnionych
od nikotyny [34].
Podobnie jak inne środki uzależniające nikotyna
oddziałuje na systemy nagradzania w mózgu związane z odczuwaniem przyjemności,
powoduje zwiększenie ilości dopaminy w połączeniach międzyneuronalnych
stymulując system nagradzania. Dopamina daje odczucie przyjemności po
zapaleniu papierosa, wzmacnia uzależnienie, a obniżenie jej poziomu w
centralnym systemie nerwowym jest odpowiedzialne za objawy odstawienia
po rzuceniu palenia.
Ryc. 14, Źródło: BMJ; 320; 12.02.2000
(NICOTINE ADDICTION IN BRITAIN)
Poza tym papieros
wyzwala reakcje odruchowe związane z różnymi zmysłami np. wzrokiem, słuchem,
węchem, które pobudzają system dopaminergiczny i wywołują potrzebę środka
uzależniającego: głód nikotyny. Stres także stymuluje system dopaminergiczny
i dlatego wyzwala potrzebę palenia. Według ostatnich badań już niewielkie
ilości nikotyny mogą wytworzyć w komórkach nerwowych tworzących system
nagradzania taki stan pobudliwości, że mózg będzie chciał jej więcej.
Już pierwszy zapalony papieros może wyzwolić tę reakcję, a tym samym uzależnienie
od nikotyny [26, 29].
Uzależnienie od nikotyny rozpoznaje się, jeżeli
występują przynajmniej trzy z poniższych cech: silne pragnienie lub poczucie
przymusu jej przyjmowania, tolerancja, zespół abstynencyjny, czas trwania
nałogu dłuższy niż palacz przewidywał, wiele nieudanych prób zerwania
z nałogiem, ograniczenie lub zaniechanie jakichś działań z powodu nałogu,
trwanie w nałogu mimo jego szkodliwego wpływu na zdrowie i życie osobiste.
Palenie tytoniu jest uzależnieniem psychicznym
(polega na przymusie zapalenia papierosa, aby osiągnąć uczucie odprężenia)
i najprawdopodobniej fizycznym. Kryteriami zależności fizycznej są tolerancja
i zespół fizycznych objawów odstawienia. Tolerancja to stan obniżonej
wrażliwości organizmu na skutki działania używki: polega na konieczności
podawania coraz większych dawek dla otrzymania takiego samego efektu.
W ciągu dnia wzrasta tolerancja na działanie nikotyny: palący twierdzą,
że pierwszy papieros w ciągu dnia sprawia im największą przyjemność. Natomiast
objawy po zaprzestaniu palenia (abstynencyjne) to głód papierosa, drażliwość,
frustracja, agresja, lęk, niepokój, wzrost napięcia, trudności w koncentracji,
nadmierna senność lub bezsenność, depresja oraz dolegliwości somatyczne
(zwolnienie akcji serca, spadek ciśnienia, wzrost apetytu i masy ciała,
bóle głowy czy dolegliwości żołądkowe). Na ogół objawy te osiągają maksymalne
nasilenie w ciągu tygodnia, a większość z nich ustępuje najczęściej po
okresie 3 do 4 tygodni od zaprzestania palenia. Tylko zwiększenie apetytu
i głód nikotynowy mogą utrzymywać się dłużej, a chęć zapalenia papierosa
często powraca nawet po miesiącach czy latach od rzucenia palenia [9,
39, 41].
Papierosy o małej zawartości nikotyny nie zmniejszają
zagrożenia, gdyż palacz zwiększa intensywność zaciągania się, głębokość
inhalacji i objętość wciąganego dymu, aby dostarczyć potrzebną dla "uzależnionego
mózgu" ilość nikotyny, co powoduje wzrost zagrożenia jego rakotwórczymi
składnikami. Papierosy o małej zawartości nikotyny uzależniają równie
mocno jak zwykłe papierosy, gdy tymczasem większość ludzi uważa je mylnie
za mniej niebezpieczne [15, 23, 39].
Ryc. 15, Źródlo: SMG/KRC Poland, 1999
r.
Do uzależnienia
tytoniowego przyczyniają się czynniki fizjologiczne i psychologiczne,
ale także socjologiczne: palenie najczęściej rozpoczyna się w okolicznościach
towarzyskich lub przez naśladownictwo [8]. Kolejne etapy na drodze do
uzależnienia to eksperymentowanie z papierosami, uczenie się palenia i
w końcu nawykowe używanie tytoniu, przy czym etapy te często następują
tak szybko jeden po drugim, że około 20 proc. młodzieży uzależnia się
od nikotyny już po miesiącu okazjonalnego palenia, przy czym objawy uzależnienia
są u dzieci i młodzieży równie silne jak u dorosłych palaczy [16, 37].
Firmy tytoniowe dobrze wiedzą, że uzależnienie najczęściej rozpoczyna
się w okresie dorastania. Dlatego kierują reklamy papierosów szczególnie
do osób młodych.
LECZENIE UZALEŻNIENIA OD TYTONIU
W Polsce 70-80
proc. osób palących pragnie rzucić palenie [41].
Leczenie uzależnienia do nikotyny powinno
być kompleksowe i obejmować psychoterapię, leczenie behawioralne (nauka
nowych zachowań) i ewentualnie farmakologiczne, jeśli powyższe metody
okażą się niewystarczające.
Najważniejszym czynnikiem, bez którego nie
uda się rzucić palenia, jest motywacja. Najczęściej wzmacniają ją względy
zdrowotne, finansowe i estetyczne, troska o dobro rodziny. Wiadomo też,
że palacze, którzy natychmiast całkowicie zaprzestali palenia, mają większe
szanse na trwałe zerwanie z nałogiem, niż ci, którzy stopniowo ograniczają
ilość wypalanych papierosów. Wiele osób nie potrafi jednak rzucić palenia
samodzielnie i potrzebuje wsparcia ze strony osób kompetentnych.
Największą zachętę dla osób palących powinien
stanowić fakt, że rzucenie palenia przynosi korzyści zdrowotne i nie tylko,
bez względu na wiek. Zaprzestanie palenia nawet po 60. roku życia jest
korzystne, bo przedłuża życie i poprawia jego jakość. Jednak najlepiej
oczywiście zrobić to jak najwcześniej - ci, którzy rzucili palenie do
trzydziestki żyją prawie tak długo, jak ci, którzy nigdy nie palili. Po
zaprzestaniu palenia organizm już od pierwszego dnia zaczyna naprawiać
szkody wyrządzone przez dym tytoniowy: poprawia się stan układu krążenia
i czynność płuc, ustępują stopniowo duszność i kaszel. Z czasem zmniejsza
się zagrożenie chorobami układu krążenia, układu oddechowego i rakiem
płuc, poprawia się kondycja fizyczna, oddech staje się świeższy, wyostrzają
się osłabione przez dym tytoniowy zmysły smaku i węchu, poprawia samoocena.
Po rzuceniu palenia już w ciągu 20 min. ciśnienie tętnicze krwi powraca
do normy; w ciągu 24 godz. zmniejsza się ryzyko ostrego zawału mięśnia
sercowego; po kilku miesiącach poprawia się stan układu krążenia i czynność
układu oddechowego; po roku ryzyko zachorowania na chorobę niedokrwienną
serca (chns) zmniejsza się o połowę; po 5 latach podobnie zmniejsza się
ryzyko zachorowania na raka płuca, krtani i przełyku; natomiast po 10
latach ryzyko rozwoju chns, a po 15 raka płuca jest podobne jak u osoby
nigdy nie palącej [38].
Dostępne metody leczenia uzależnienia od
tytoniu:
1. Leczenie farmakologiczne:
nikotynowa terapia zastępcza (NTZ), w
Polsce dostępna pod postacią gumy do żucia i plastra przyklejanego na
skórę zawierających nikotynę. Celem NTZ jest złagodzenie głodu nikotyny
i zapobieganie wystąpieniu objawów odstawienia, przy stosowaniu małych
nie wywołujących uzależnienia dawek nikotyny. NTZ zwiększa szansę rzucenia
palenia około dwukrotnie, skuteczność zwiększyć można stosując dwa produkty
jednocześnie [14, 23].
leki antydepresyjne: BUPROPION (nazwa handlowa Zyban). Działa na ośrodkowy
układ nerwowy podnosząc poziom dopaminy i noradrenaliny w mózgu: działa
na system nagradzania w mózgu podobnie jak nikotyna i w ten sposób pomaga
osłabić objawy abstynencji. Lek ten został zatwierdzony przez WHO do leczenia
uzależnienia od nikotyny. Dopuszczono do jego stosowania w USA, Kanadzie
i Meksyku a także w Polsce [1, 14].
Inne metody farmakologiczne o mniejszym znaczeniu i skuteczności to np.
preparaty oparte na produktach naturalnych mające pomóc przełamać potrzebę
zapalenia papierosa, odświeżyć jamę ustną, zmniejszyć apetyt itp.
2. Metody behawioralne
Rytuał trzymania czy zapalania papierosa
wzmacnia uzależnienie i utrudniają jego zwalczenie. Obecnie zalecane metody
terapii behawioralnej mają zwiększać motywację do rzucenia palenia oraz
uczyć technik ułatwiających wytrwanie w abstynencji, np. samokontroli
zachowań czy technik radzenia sobie z głodem nikotynowym [21, 25].
3. Samokontrola
Palacz sam kontroluje swój nałóg: wykorzystuje
się tutaj m. in. różne zdarzenia związane z paleniem np. jeśli ktoś zazwyczaj
palił papierosa podczas picia kawy, powinien zmienić napój lub porę jego
konsumpcji. Celem jest przerwanie jednego ogniwa nałogu.
4. Terapia grupowa
Opiera się na elementach edukacji zdrowotnej
oraz pracy w grupach terapeutycznych, które zapewniają wsparcie w przezwyciężaniu
uzależnienia.
5. Telefoniczna Poradnia Pomocy Palącym
(PPP)
Pracują w niej wyspecjalizowani terapeuci
udzielający fachowej pomocy. Czynna jest w Fundacji "Promocja Zdrowia"
ul. Roentgena 5, 02-781 w Warszawie pod numerem telefonu (0 22) 643 92
86 przez większą część roku we wtorki w godz. 14.00-18.00, a w maju (miesiącu
Światowego Dnia bez Tytoniu) i w listopadzie (kampania "Rzuć palenie
razem z nami") codziennie w tych samych godzinach [40].
6. Program minimalnej (krótkiej) interwencji
Lekarze mający bezpośredni kontakt z uzależnionymi
od nikotyny mają, często niedoceniane, możliwości skutecznej pomocy pacjentom
w rzucaniu palenia. Amerykańskie agencje do spraw zdrowia polecają lekarzom
model krótkiej interwencji lekarskiej tzw. "4 As": Ask, Advise,
Assist, Arrange follow-up. Polega on na określeniu statusu pacjenta, poradzie
i motywowaniu, pomocy w wyborze właściwego leczenia i późniejszym umacnianiu
pacjenta w abstynencji (kontrola).
Niektórzy zalecają także stosowanie metod niekonwencjonalnych, jakkolwiek
ich skuteczność nie została potwierdzona. Należą do nich: hipnoza i akupunktura
oraz środki pomocnicze i awersyjne (atrapy papierosów, specjalne filtry,
płyny do płukania ust pogarszające smak papierosów).
Pierwsze próby rzucenia nałogu rzadko kończą
się powodzeniem, dlatego osoba zdecydowana na ten krok musi być przygotowana
na to, że czeka ją kilka prób. Każda kolejna próba zwiększa jednakże szansę
na rzucenie palenia: udało się to już około 4,5 mln Polaków [18].
Pamiętać należy o tym, że mechanizm uzależnienia polega na tym, że im
dłużej się pali, tym trudniej jest zrezygnować. Dlatego im wcześniej,
tym lepiej i... łatwiej.
Materiały dotyczące leczenia uzależnienia od tytoniu
można otrzymać w Zakładzie Epidemiologii w Centrum Onkologii- Instytut
im. Marii Skłodowskiej-Curie ul. Roentgena 5; 02-781 Warszawa, tel. /fax
(0 22) 6439234 i w Fundacji "Promocja Zdrowia" ul. Sobieskiego
110/7; 00-764 Warszawa, tel. (0 22) 6445424, wew. 2015, 2051
Skutecznym narzędziem w walce z nałogiem
palenia tytoniu okazują się kampanie zdrowotne. W Polsce przykładem tego
rodzaju kampanii są dwie ogólnopolskie akcje przeciwtytoniowe: "Światowy
Dzień bez Tytoniu" (obchodzony 31 maja każdego roku) oraz listopadowa
akcja "Rzuć palenie razem z nami".
W latach 1991-1999 w wyniku obu prowadzonych
kampanii ok. 2 mln polskich palaczy rzuciło palenie [18, 41].
|
English
version
